आजची स्थिती - अनेक ठिकाणी मोठे तडे गेलेले आहेत. संपूर्ण इमारतीची झुकण्याची क्रिया चालू आहे.

महत्त्व - गडावरील भव्य, दर्शनी महत्वाची इमारत.

गरज - अग्रक्रमाचे काम मानणे आवश्यक. कोपऱ्यांना आधार देऊन संपूर्ण दुरुस्तीची गरज आहे.

आजची स्थिती - मेघडंबरीचा रंग विटका दिसू लागला आहे.

गरज - या स्थितीचा शोध घ्यावा व मेघडंबरी सतत आकर्षक राहील असे रसायन त्यावर लावावे. मेघडंबरीवर पूर्वी मण्यांची माळ होती. ती शोधून पूर्ववत लावावी. आतमध्ये तज्ज्ञांचा सल्ला घेऊन योग्य प्रतिकृतीचा आणि चांगल्या दर्जाचे साहित्य वापरून छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पुतळा बसवावा.

आजची स्थिती - महाराष्ट्र शासनाने सिंहासनाच्या जागेवर एक आकर्षक मेघडंबरी उभारली आहे. कोणीही प्रवासी या सिंहासनाच्या जागेपर्यंत जाऊ शकतो. प्रवासी या सवलतीचा गैरफायदा घेऊन त्या स्थानाचे पावित्र्य नष्ट करतात. या ठिकाणी पुरातत्व विभागाचा सुरक्षारक्षक असतो.

गरज - सिंहासनाचा परिसर सर्व दृष्टीने संरक्षित होणे व लांबूनच सर्वांनी त्या स्थानाचे दर्शन घेणे अशी व्यवस्था करणे उचित ठरेल. सिंहासन एक पवित्र स्थान आहे. त्याचे पावित्र्य राहील हे पाहणे जरुर आहे. सिंहासनावर जाण्यास पूर्ण बंदी असावी. त्याकरिता आवश्यक त्या सूचनेचा फलक लावावा. सिंहासनाभोवती पूर्ण जाळीचा कठडा बांधणे सर्व दृष्टीने सोयीचे ठरेल.

आजची स्थिती - छत्रपतींच्या सिंहासनाची जागा व पुढील बंदिस्त जागा. आज या ठिकाणी फक्त भव्य प्रवेशद्वार (नगारखाना) शिल्लक आहे. सभागृहाच्या चारही बाजूच्या भिंतीही उभ्या आहेत. या ठिकाणी भिंतीस लागून ओवऱ्या असाव्यात व मध्ये मोकळे पटांगण असावे असे पुरावे मिळतात.

गरज - सिंहासनाचे डाव्या, उजव्या व पुढील भिंतीलगतच्या ओवऱ्या कौलारू छत घालून पुन्हा उभाराव्यात. दिवे लावावेत.

आजची स्थिती - बरेच मजले पडलेल्या स्थितीत उभे आहेत. सतत पडझड चालू आहे. कमानी निखळत आहेत. अत्यंत दुर्मिळ वास्तू नामशेष होण्याच्या मार्गावर.

गरज - कमानींची व एकूण वास्तूची तातडीने दुरुस्ती करणे आवश्यक. मनोऱ्यांचे सर्व मजले उभे करण्याचा विचार करणे. किमान एक मनोरा नक्की बांधावा.

आजची स्थिती - इमारतींचे वर छत नाही. भिंतीची ढासळणी सातत्याने चालू.

गरज - भिंतीची दुरुस्ती करणे. कौलारु छत घालणे आवश्यक. त्यामुळे इमारतींचे स्वरुप कायम राहील. सुरुवातीला पालखी दरवाज्याच्या बाजूकडील दोन वाड्यांवर छत घालावे, म्हणजे मग त्याचा अनुभव लक्षात घेऊन पुढील काम करता येईल.

माहिती - इतिहासकाळात या इमारतींचेवर कौलारु छत असले पाहिजे. जुन्या कौलांचे नमुने गडावर उत्खननात व शोधात उपलब्ध होतात. छताच्या टिकाऊपणाकरिता लाकडाऐवजी लोखंडी गर्डरचा वापर फायदेशीर व सोयीचा वाटतो.

आजची स्थिती - पुतळ्यावर श्री शिवप्रतिष्ठान, सांगली यांच्या प्रयत्नाने छत्र बसले आहे. ऊन, वारा, पाऊस यामुळे ते लवकर खराब होण्याची शक्यता आहे.

गरज - छत्रपती शिवाजी महाराजांचा पुतळा असे सर्व म्हणतात. परंतु पुतळ्यावर छत्र नाही. तेव्हा योग्य दर्जाचे साहित्य वापरून छत्र बसवावे. या परिसरात उत्तम बाग उभी करावी. रात्री तीवर प्रकाशझोत सोडावा.

आजची स्थिती - सन 1923 मध्ये समाधीचा प्रथम जीर्णोद्धार झाला. समाधीचा आकार व स्वरूप उत्तम आहे. आज पुरातत्व विभागाने समाधीची डागडुजी केली असली तरी समाधीचा कळस अजूनही योग्य अवस्थेत नाही.

गरज - योग्य पद्धतीचा जीर्णोद्धार होण्याची नितांत गरज आहे. समाधी समोरील ओवऱ्यांची पडझड थांबविणेही अगत्याचे आहे. आधुनिक शिल्पशास्त्राचा यथायोग्य वापर करून ही राष्ट्रीय ऐतिहासिक वास्तू (समाधी) आकर्षक, देखणी व छत्रपतींच्या व्यक्तिमत्त्वास साजेशी करावी. मात्र असा जीर्णोद्धार करताना मूलभूत बदल करू नयेत. समाधी परिसरात बागबगीचा व प्रकाशझोताची व्यवस्था करावी. यासाठी ऐतिहासिक वास्तूंचे जतन करणारे तज्ज्ञ आर्किटेक्ट उपलब्ध आहेत. त्यांचा सल्ला घ्यावा.

आजची स्थिती - बांधकाम मातीत आहे. वर छप्पर नाही. लवकरच केवळ जोती शिल्लक राहण्याची शक्यता.

गरज - - सर्व भिंती पुन्हा व्यवस्थित उभाऱणे. इमारतींचेवर कौलारु छत घालणे. राणीवसाप्रमाणे येथेही सुरुवातीला एका दोन - तीन जोत्यांवर छत घालावे.

आजची स्थिती - चित्त दरवाजापासून बालेकिल्यावरील मार्गातील बऱ्याच ठिकाणचे रेलिंग खिळखिळे व डगमगणारे झाल्याने धोक्याचे बनले आहे. चढताना व उतरताना किंवा अंधारात अपघाताची भीती वाटते. टकमक टोकावरील रेलिंग सध्या पुष्कळशा चांगल्या अवस्थेत आहे. भवानी टोक व हिरकणी बुरूजावर रेलिंग नाही.

गरज - रेलिंगचे सतत नुकसान होत असते. त्यामुळे वारंवार त्याची पाहणी करून आवश्यक दुरुस्ती केली पाहिजे. त्याचबरोबर एक ते दीड मीटर उंचीची जाळी बसविणे आवश्यक आहे. त्यामुळे विशेषतः स्त्रिया व लहान मुलांच्या बाबतीत वाटणारा धोका टळेल. या रेलिंगला व जाळीला दरवर्षी रंग देऊन त्याचे आयुष्य वाढविले पाहिजे. याबरोबरच नव्याने भवानी टोक आणि हिरकणी बुरुज या ठिकाणीही रेलिंग करणे आवश्यक आहे.

आजची स्थिती - रायगड किल्ल्याचा माथा खूप उजाड आहे. राजसभेपासून जगदिश्वराच्या मंदिरापर्यंतचा रस्ता सर्वाधिक रहदारीचा आहे.

गरज - या मार्गावर प्रवासी थांबे (शेड) उभे करावेत. त्या ठिकाणी पाण्याची व्यवस्था करावी.

आजची स्थिती - रायगड किल्ल्याचा माथा खूप उजाड आहे. राजसभेपासून जगदिश्वराच्या मंदिरापर्यंतचा रस्ता सर्वाधिक रहदारीचा आहे.

गरज - मार्गदर्शक फलक, ऐतिहासिक फलक, ऐतिहासिक माहिती देणाऱ्या फलकावरील डोंगररेषा दर्शविणारे फलक असे वेगवेगळे प्रकारचे फलक करता येतील. ‘आपण येथे आहात’ नकाशे आणि प्रत्येक वास्तूजवळ ऐतिहासिक माहिती देणाऱ्या फलकावरील मजकूर तज्ज्ञ व्यक्तींचेकडून निश्चित करुन घ्यावा. या फलकांमुळे रायगडचा जिवंत इतिहास प्रवाशांना समजू शकेल व त्यांचे समाधान होईल.

आजची स्थिती - उतरण्यासाठी पायऱ्या खराब झाल्या आहेत. घाण साचली आहे. अंधार असतो.

गरज - पायऱ्यांची दुरुस्ती तातडीने करावी. साफसफाई करून दिवे लावावेत.

आजची स्थिती - सतत पडझड होत आहे.

गरज - भिंतींची तातडीने दुरुस्ती करून तिथे जाणारा रस्ता करणे आवश्यक.

आजची स्थिती - सतत घाण आणि कचरा साठत आहे.

गरज - जाळी बसविणे आवश्यक आहे.

गरज - तुळशीवृंदावन दुरुस्त करून तिथे जाणारा रस्ता करणे आवश्यक.

आजची स्थिती - केवळ भिंती उभ्या आहेत. झुडपांची वाढ होते आहे. प्रवेशद्वारांच्या कमानी ढासळत आहेत.

गरज - वास्तूची स्वच्छता करणे, झुडुपांची मुळे नष्ट करणे. कमानींची पडझड थांबविणे, इमारतीवर छत घालणे.

आजची स्थिती - आज चित्त दरवाजा हे केवळ विशेषनामच शिल्लक आहे. या नावाच्या दरवाजाचे अवशेषही सध्या शिल्लक नाहीत. प्रवासी गाडीतून उतरल्यावर लगेच पायऱ्या चढणे सुरु होते.

गरज - या दरवाजाचे पूर्वीचे फोटो मिळवून त्याची पुन्हा प्रतिकृती उभी करावी. यामुळे प्रारंभीच आवश्यक ते ऐतिहासिक वास्तू संबंधीचे वातावरण तयार होईल. आजच्या काळातही जशीच्या तशी प्रतिकृती हेही एक आकर्षण ठरेल.

आजची स्थिती - या शिलालेखांचे जतन करण्याची कोणतीही व्यवस्था आज नाही.

गरज - या दोन शिलालेखांचे व पुढे उपलब्ध होणाऱ्या लेखांचे काळजीपूर्वक जतन होणे आवश्यक आहे. त्यांचे हवा, पाणी व मनुष्य यापासून रक्षण करणे जरुर आहे. याकरिता कोरीव लेखांवर योग्य ते पारदर्शक आवरण घालावे. पारदर्शक लुकणाचा त्यावर थर देऊन स्वरुप न बदलता त्यांचे रक्षण व जतन करावे. शिलालेखांचे भाषांतर करून ते जवळच लावणे आवश्यक आहे.

आजची स्थिती - ऊन, वारा, पाऊस यामुळे इमारतींच्या दगडांची धूप होत आहे. ती न थांबविल्यास हळूहळू या इमारती नामशेष होण्याची भिती आहे. पुरातत्व खात्याने गडावर अनेक ठिकाणी काम केले आहे.

गरज - योग्य त्या रसायनांचा उपयोग करुन दगडांची धूप थांबविण्याचा हेतू साध्य करता येईल यामुळे इमारतींचे आयुष्यही वाढेल.

आजची स्थिती - गडावर इलेक्ट्रीक लाईटची सोय आहे. परंतु लाईटची व्यवस्था नाही. जगदीश्वर मंदिर, समाधी व सिंहासन या ठिकाणी रात्री अंधार असतो.

गरज - गडाचा विस्तार आणि भेटी देणाऱ्यांची संख्या यांचा विचार करता गडावर सूर्यास्तास्तानंतर लाईट असणे आवश्यक आहे. गडावरील प्रमुख ठिकाणी रस्त्यांवर विद्युत दिवे व महत्वाचे ठिकाणी प्रकाशझोत टाकणे आवश्यक आहे. या करिता सौर शक्ती, पवनचक्की यांचा उपयोग करून दिवे लावणे हा प्रयोग अवश्य करण्यासारखा आहे.

आजची स्थिती - गडावर लहान मोठी बरीच टाकी आहेत. परंतु ती गाळाने भरली आहेत. तसेच या टाक्यातील पाणी मोठ्या प्रमाणावर झिरपते. त्यामुळे पाणीपुरवठा होत नाही.

गरज - गडावरील व्यवस्था, बागा व प्रवाशांची वाढती संख्या यांचा विचार करता वर्षभर पाणी पुरेल अशी व्यवस्था होणे जरूर आहे. यासाठी हत्ती तलाव व इतर टाक्यातील पाणी झिरपण्याचा शोध घेऊन ते बंद करणे आवश्यक आहे. मोठ्या तलावावर हातपंप किंवा विद्युतपंप बसवावेत. विशिष्ट ठिकाणी कॉन्क्रीटच्या मोठ्या टाक्या ठेवून त्यात पाणी साठवावे. त्याचा उपयोग प्रवाशांना होईल. प्रतिवर्षी पावसाळ्यापूर्वी सर्व टाकी स्वच्छ करावीत. टाक्यातील पाणी स्वच्छ राहावे म्हणून त्यात मासे व कासव सोडावे.

आजची स्थिती - गडावर सर्वसामान्य पर्यटकांसाठी कोणतीही व्यवस्था नाही.

गरज - गडावर येणाऱ्या पर्यटकांची वाढती संख्या लक्षात घेऊन किमान 5 ठिकाणी व्यवस्था होणे आवश्यक आहे. रोप वे, होळीच्या माळाची खालची बाजू, हत्ती तलावाच्या वरच्या बाजूस, दारुचे कोठाराजवळ आणि बाराटाके परिसरात अशी व्यवस्था करायला हवी. म्हणजे सर्व परिसरात पर्यटकांना लाभ होईल. त्यासाठी टाक्यांची व्यवस्था आणि मलनि:स्सारण व्यवस्था करायला हवी. रोज पाणी उपलब्ध होण्यासाठी लक्ष द्यायला हवे.

आजची स्थिती - गडावर सर्वसामान्य पर्यटकांसाठी कोणतीही व्यवस्था नाही.

गरज - गडावर येणाऱ्या पर्यटकांची वाढती संख्या लक्षात घेऊन किमान 5 ठिकाणी व्यवस्था होणे आवश्यक आहे. रोप वे, होळीच्या माळाची खालची बाजू, हत्ती तलावाच्या वरच्या बाजूस, दारुचे कोठाराजवळ आणि बाराटाके परिसरात अशी व्यवस्था करायला हवी. म्हणजे सर्व परिसरात पर्यटकांना लाभ होईल. त्यासाठी टाक्यांची व्यवस्था आणि मलनि:स्सारण व्यवस्था करायला हवी. रोज पाणी उपलब्ध होण्यासाठी लक्ष द्यायला हवे.

आजची स्थिती - रायगड रस्ता आणि प्रत्यक्ष रायगड किल्ला तसा उजाडच आहे. वृक्षतोड मोठ्या प्रमाणावर झाली आहे. आज गडमाथ्यावर मोठी झाडे उरली नाहीत आणि मोठ्या प्रमाणात कोठेही बाग - हिरवळ नाही.

गरज - महाड-रायगड रस्ता आणि गड परिसरात व गडावरील रस्ते, प्रदक्षिणा मार्ग आणि निवडक मोक्याच्या मोकळ्या जागा (ऐतिहासिक अवशेष न मिळणाऱ्या) येथे वनीकरण करावे. बागांमुळे वातावरण पवित्र व प्रसन्न होण्यास मदत होईल. डोंगरात वनीकरण केल्यास वातावरण बदलेल. तसेच जमिनीची धूपही थांबेल. खडकाळ जमिनीवरील लागवडीकरिता प्रथम मोकळ्या डांबरी पिंपातील मातीत झाडांची मुळे खडकाळ जमिनीत जाऊ शकतील. या भागात या सर्व ठिकाणी कोणत्या वृक्षांची लागवड करता येईल याची यादी पुढे दिली आहे. समाधी परिसर व होळीच्या माळावरील छत्रपतींचा पुतळा या ठिकाणी चांगल्या बागा कराव्यात. सिंहासन, सभागृह व राजवाडा, खासबाग येथे चांगली हिरवळ करावी. बागा व हिरवळ यांची देखभाल कायम स्वरूपाची असणे आवश्यक आहे. तसेच त्यांचे जनावरांचेपासून संरक्षणही व्हावयास हवे.
पाण्याच्या टाक्यांमधील गाळ काढणे - रायगडावर सुमारे 84 पाण्याची टाकी आहेत. त्यातील गाळ काढून सुरुवातीला प्रत्येक टाक्याशेजारी 4-5 वृक्ष जगवावेत. गाळ काढण्याच्या कामी श्री शिवाजी रायगड स्मारक मंडळ पुढाकार घेऊन काम करण्यास तयार आहे. यासाठी कायमस्वरुपी बागकाम करणारा नोकर हवा. झाडांना कडेने लोखंडी पिंजरे बसवावेत. त्यामुळे जनावरे तोंड लावू शकणार नाहीत. जवळजवळ असलेल्या काही झाडांच्या समूहासाठी ठिबक सिंचनही करता येईल. दि. 15 मे 2012 रायगडला भेट दिलेल्या समितीच्या पाहणीनुसार पुढील टाक्यांमधील गाळ प्राधान्याने काढण्यात यावा
1) हिरकणी बुरुज - गोंदे टोक, २) बारा टाकी ३)काळा हौद
महाड-रायगड रस्ता - करंज, बहावा, पांगारा, तामण, जारूल, ऑस्ट्रेलिरन अकेशिरा, गुलमोहोर, हिरडा, बेहडा, विलायती चिंच.
रायगड डोंगर उतार - भेंड, शिवण, पांढरा चाफा, आपटा, बोर, सिताफळ, बांबू, जांभूळ, रिठा, करंज, ऐन, किंजळ, डोंगरी आवळा, एरंड, रामेठा, बिब्बा, हिरडा, बेहेडा, रायवळ आंबा, स्टर्क्मुलिमा, कोशिंब, असेटी, कुमकुम, वावळा, रानभेंड
गडमाथा - निरगुडी, करवंद, बहावा, पांगारा, शेवगा, पांढरा चाफा, बोर, वारल, असाणा, रामेठा.
स्थानिक जाती - उक्षी, चांदडा, डोंगरी आवळा, बांबू, तोरण, लेंडीजांभूळ, धामटी, कुडा

आजची स्थिती - गडावर येणाऱ्यांची संख्या प्रतिवर्षी वाढतच चालली आहे. सहलीसाठी येणाऱ्या प्रत्येक समुहाबरोबर गडावरील कचऱ्याचे प्रमाण वाढतच चालले आहे. प्लॅस्टीक व अन्य कचरा मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे.

गरज - यासाठी पगारी माणूस नेमून हा कचरा गोळा करण्याची व्यवस्था केली पाहिजे. तसेच गडावर येणाऱ्या सहली, पर्यटक, शिवप्रेमींना कचरा न करण्यासाठी जागृत करणे आवश्यक झाले आहे. गडावर विविध पदार्थांची विक्री करणाऱ्यांसाठी स्वच्छतेचे नियम करून त्यांचे पालन करण्याचा आग्रह धरावा. गडावरील गाईडनी त्यांच्या बरोबर असलेल्या पर्यटकांच्या गटाला आवाहन करावे. या कामी रोप-वे प्रशासनाची मदत घेऊन कचरा गडावरून खाली आणावा.

आजची स्थिती - गडावर स्थानिक रहिवासी आणि रोप-वे प्रशासनातर्फे गाईडची व्यवस्था आहे. पूर्वी या गाईडना इतिहास तज्ज्ञ श्री. निनादराव बेडेकर आणि प्रा. प्र. के. यांनी मार्गदर्शन केले होते.

गरज - सध्या अनेक नवीन गाईड आले आहेत. तेव्हा पुन्हा असा अभ्यासवर्ग घ्यावा. या गाईडना योग्य असा गणवेष द्यावा.

आजची स्थिती - माहीत नाही.

गरज - गडावर 3-4 ठिकाणी व्यवस्था करावी. त्याची माहिती देणारे फलक असावेत.

आजची स्थिती - रायगडला जाण्यासाठी सामान्य प्रवाशास राज्यपरिवहनाच्या गाडीने प्रथम महाडला यावे लागते व तेथून पुढे रायगडला यावे लागते. महाडपासून थेट रायगडपर्यंत जाणाऱ्या गाड्या खूप कमी आहेत.

गरज - राज्यपरिवहनाच्या गाड्यांच्या महाड ते रायगड या फेऱ्या वाढवाव्यात. कोंझरपर्यंत सध्या प्रवासी मोठ्या संख्येने असतात. परंतु पुढे रायगडपर्यंत संख्मा कमी असते. यासाठी महाड आगाराने छोट्या बसच्या फेऱ्या दिवसातून किमान 5 वेळा सुरू कराव्यात. सकाळी 6 आणि 9 वाजता, दुपारी 12 आणि 3 वाजता आणि सायंकाळी 5 वाजता अशा फेऱ्या सुरू कराव्यात. असे केल्यास सकाळी लवकर जाऊन दिवसभरात किल्ला पाहून परत येणे तसेच सायंकाळी गडावर मुक्कामाला जाणाऱ्यांचीही सोय होईल.